Agape – Miłość Boża

Język grecki należy do najbogatszych języków świata i jest niedościgniony w wyrażaniu różnych odcieni znaczeniowych. Zdarza się często, że jednemu pojęciu odpowiada cała gama słów wyrażających jego różne odcienie znaczeniowe, podczas gdy np. w języku angielskim czy polskim istnieje tylko jedno określenie. I tak polski wyraz miłość określa każdy rodzaj miłości. W języku greckim natomiast istnieją aż cztery określenia, w tym także słowo agape. Pokrewne mu słowo agapan jest czasownikową formą tego pojęcia i oczywiście znaczy kochać.

Miłość jest największą ze wszystkich cnót charakteryzujących chrześcijańskie zasady wiary. Dobrze byłoby odkryć jej pełne znaczenie. Porównajmy to słowo z innymi greckimi określeniami miłości, zwracając jednocześnie uwagę na ich charakterystyczne cechy i sens znaczeniowy.

Rzeczownik eros i czasownik eran używane były przez Greków głównie na określenie miłości między przedstawicielami dwóch płci. Mogły też oznaczać wybujałą ambicję bądź żarliwy patriotyzm, zasadniczo jednak określały miłość fizyczną. Grzegorz z Nazjansu zdefiniował eros jako gorące i nie dające się powstrzymać pożądanie. Wyrazy te nie występują w Nowym Testamencie.

Rzeczownik storge i czasownik stergein dotyczyły przede wszystkim miłości rodzinnej. Używano ich na określenie miłości ludu do swego przywódcy, miłości narodu do opiekuńczego bóstwa.Z reguły określało też miłość rodziców do dzieci i dzieci do rodziców. Platon pisał: „Dziecko kocha (stergein) i jest kochane przez tych, którzy je zrodzili”. Słowo pokrewne temu znaczeniu często było używane w testamentach. Przy przekazywaniu spadku członkowi rodziny używano wyrażenia kata filostorgian, tj. „ponieważ darzę cię uczuciem”. Słowo to nie występuje w Nowym Testamencie, a pokrewny mu przymiotnik pojawia się jeden raz. Występuje w Liście do Rzymian, w rozdziale dotyczącym etyki. Słowo filostorgos zostało przetłumaczone jako miłość braterska (12,10). Określenie to wskazuje, że społeczność chrześcijańska nie jest klubem towarzyskim, lecz rodziną.

Najpospolitszymi słowami greckimi na określenie miłości były: rzeczownik filia i czasownik filein. Używano ich na przykład określając spoglądanie na kogoś czułym wzrokiem. Także dla wyrażenia uczucia przyjaźni i miłości męża i żony. Filein najlepiej jest przetłumaczyć jako pieścić. Zawiera w sobie element miłości fizycznej, ale też coś więcej. Czasami rozumiano je jako całować. Wypowiadając te słowa Grecy wyrażali zawsze całe ciepło rzeczywistego uczucia i prawdziwej ludzkiej miłości. W Nowym Testamencie filein użyte jest dla określenia rodzicielskiej miłości ojca i matki oraz syna czy córki w stosunku do rodziców (Mt 10,37). To właśnie słowo określa miłość Jezusa do Łazarza (J 11,36), a jeden raz użyto go dla wyrażenia miłości Jezusa do ukochanych uczniów (J 20,2). Słowa: filia i filein pięknie wyrażają uczuciowe więzi między ludźmi.

W Nowym Testamencie pojęcie miłości określają najczęściej: rzeczownik agape i czasownik agapan. Zajmiemy się najpierw formą rzeczownikową. Agape nie jest wyrazem pochodzącym z klasycznej greki. W Septuagincie występuje 14 razy dla określenia miłości fizycznej (np. Jr 2,2) i dwa razy (np. Eklez 9,1) jako określenie uczuć przeciwnych nienawiści. W Septuagincie słowo agape nie było jeszcze wyrażeniem określającym coś wielkiego, ale istnieją miejsca wskazujące, że zaczynało już ono tego znaczenia nabierać. Księga Mądrości używa go dla wyrażenia miłości Bożej (3,9) oraz umiłowania mądrości (6,18).

W Liście Aristesa mówiącym o pięknie stwierdza się, że pobożność jest szczególną formą piękna, a jej siła tkwi w miłości (agape), która jest darem Boga. Filon posługuje się słowem agape w jego najszlachetniejszym znaczeniu. Mówi, że fobos (strach) i agape (miłość) są uczuciami pokrewnymi, i że oba charakteryzują uczucia człowieka wobec Boga. Pomimo sporadycznego występowania słowa agape, stało się ono kluczowym wyrażeniem etyki Nowego Testamentu.

Czasownik agapan występuje w klasycznej grece częściej niż rzeczownik i oznacza: tkliwie powitać. Określa miłość do pieniędzy lub drogich kamieni. Może też oznaczać: być zadowolonym z czegoś lub z jakiejś sytuacji. Raz użył go Plutarch w sztuce „Perykles”, opisując damę z towarzystwa pieszczącą ulubionego pieska. Ale zasadnicza różnica między filein a agapan w grece klasycznej polega na tym, że ten drugi czasownik nie zawiera w sobie ciepła tak charakterystycznego dla słowa filein. Są na to dwa dobitne przykłady. Dio Cassius przedstawia sławną mowę Antoniusza o Cezarze i mówi: „Kochaliście (filein) go jak ojca i spoglądaliście na niego (agapan) jako na dobroczyńcę”. Filein wyraża tu gorącą miłość do ojca, zaś agapan określa czułą wdzięczność dla dobroczyńcy. W dziele „Memorabilia” Ksenofont opisał pewien problem przedstawiony przez Arystrycha Sokratesowi. W wyniku działań wojennych zamieszkało z nim 14 krewniaczek. Nie miały zajęcia, co stanowiło dość duży problem. Sokrates poradził mu, aby, nie bacząc na ich status społeczny, dał im jakąkolwiek pracę. Arystarch tak uczynił, a sytuacja uległa poprawie. „Pojawiły się twarze szczęśliwe zamiast ponurych; kochały (filein) go jako opiekuna, spoglądały na niego czule (agapan), ponieważ były pożyteczne”. Jeszcze raz dostrzeżemy ciepło w słowie filein, którego brak w określeniu agapan.

Nie jest prawdą, że Nowy Testament nigdy nie używa innych słów niż agape i agapan dla wyrażenia chrześcijańskiej miłości. Kilkakrotnie posługuje się słowem filein, na przykład w opisie miłości ojcowskiej do syna (J 5,20), Bożej miłości do ludzi (J 16,27) i modlitw, jakie powinniśmy zanosić do Jezusa (1Kor 16,22). Prawdą jest jednak, że filein występuje w Nowym Testamencie stosunkowo rzadko, podczas gdy agape pojawia się prawie 120 razy, a agapan ponad 130 razy. Zanim szczegółowo zbadamy użycie tych słów, powinniśmy zapytać, dlaczego chrześcijański język pominął inne greckie słowa określające miłość i skoncentrował się na omówionych powyżej.

Otóż wszystkie pozostałe terminy z biegiem czasu nabrały takiego znaczenia, które nie odpowiadało treściom biblijnym. Słowo eros wiązało się ściśle z określeniem miłości fizycznej, wyrażało raczej pożądanie niż miłość. Wyraz storge wiązał się z uczuciami rodzinnymi. Nigdy nie dotyczył miłości chrześcijańskiej. Wyrażenie filia przedstawiało piękno miłości, wyrażało ciepło, bliskość i uczucie. Mogło być użyte w stosunku do osób bliskich i drogich, chrześcijaństwo zaś potrzebowało słowa o znacznie szerszym zakresie znaczeniowym.

Tak więc najtrafniej określał chrześcijańską ideę miłości wyraz agape. Miłość chrześcijańska nie ma się przecież rozciągać wyłącznie na najbliższych i najdroższych – czyli rodzinę i przyjaciół. Pojęcie to musi odnosić się do całej chrześcijańskiej wspólnoty, sąsiadów, wrogów, wreszcie całego świata.

Wszystkie słowa określające miłość odnoszą się do uczuć. Określają przeżycia pojawiające się w człowieku jak nieproszony gość, są w pewnym sensie nieuchronne. Nie można nie kochać rodziny. Tak jest też np. kiedy mówimy o zakochaniu się. Rozumiemy przez to taki rodzaj miłości, która przychodzi nagle i któremu nie można zaradzić. Samo zakochanie się nie jest żadną szczególną cnotą. Jest stanem, którego zaistnienie ma bardzo niewiele do czynienia ze świadomością – po prostu się zdarza. Słowo agape zawiera treść głębszą.

Agape dotyczy umysłu – nie jest to uczucie pojawiające się w ludzkich sercach spontanicznie. Oznacza zasadę, którą świadomie kierujemy się w życiu. Agape dotyczy woli. Oznacza zwycięstwo nad naturalnymi przejawami woli człowieka. Nikt nie kocha swych wrogów. Aby kochać nieprzyjaciół, należy przezwyciężyć wszystkie złe skłonności i uczucia.

Agape, chrześcijańska miłość, nie jest jedynie doświadczeniem emocjonalnym, które ogarnia nas nagle i nieoczekiwanie. Jest zasadą i rozmyślnym przezwyciężaniem woli. W istocie jest mocą do kochania ludzi, których nie lubimy. Chrześcijaństwo nie nakazuje miłowania nieprzyjaciół w ten sam sposób, w jaki kochamy bliskich nam i drogich; byłoby to i niemożliwe, i niewłaściwe. Ważne jest jednak, abyśmy ciągle kierowali się rozumem, aby nasza wola nadawała kierunek postawie wobec ludzi bez względu na to kim są.

Co zatem oznacza wyraz agape? Najważniejszy tekst pozwalający zinterpretować jego znaczenie znajduje się w Ewangelii Mateusza 5,43-48. Mowa tu o miłości do nieprzyjaciół. Jakie właściwe Bogu działanie zostało tu opisane? Zsyłanie deszczu na sprawiedliwych i niesprawiedliwych, na złych i na dobrych. Niezależnie od wartości i zalet człowieka, Bóg obdarza go najlepszymi darami.

Niezależnie od tego, czy człowiek jest święty czy grzeszny, pragnieniem Boga jest jego najwyższe dobro. To właśnie jest agape. Stan ducha, w którym się stwierdza: „Niezależnie od tego, co mi uczyni człowiek, nie będę się starał mu szkodzić, nie będę szukał zemsty, tylko jego najwyższego dobra”. Inaczej mówiąc, miłość chrześcijańska (agape) jest nieprzezwyciężoną życzliwością i nie dającą się pokonać dobrą wolą. Nie oznacza jedynie emocji – jest świadomym zwycięstwem nad wolą. Angażuje całego człowieka, choć nie tyle jego emocje, co przede wszystkim umysł i wolę.

Opracowanie redakcji czasopisma „Chrześcijanin” na podstawie „New Testament Words” Williama Barclay’a.